معرفی کتاب: دیوان هلالی جغتایی
شاعر قرن دهم
مشخصات کتاب:
نام کتاب: دیوان هلالی جغتایی
شاعر: بدرالدین هلالی جغتایی
مقدمه و تصحیح: دکتر سعید نفیسی
ناشر: سنایی، سال 1368
تعداد صفحه: 345
معرفی شاعر:
بدرالدین هلالی استرآبادی جغتایی شاعر مشهور و توانای پایان عهد تیموری است. نسب وی به ترکان جغتایی می‌رسد. در استرآباد به دنیا آمده و در همان‌جا رشد یافته است. نامش را در بعضی مآخذ نورالدین نوشته‌اند؛ اما بدرالدین صحیح‌تر است و گویا انتخاب تخلص «هلالی» هم از باب تناسب با نام شاعر بوده است. (صفا، ج 4، ص 432)
رعایت چنین هماهنگی و تناسبی در روزگار شاعر رایج بوده است، سام میرزا می‌گوید: «وی بسیار به صحبت من رسید، یک‌بار گفت که نوبت اول که ملازمت میرعلی شیر رسیدم، این مطلع گفتم:
چنان از پا فگند امروزم آن رفتار و قامت هم که فردا برنخیزم بلکه فردای قیامت هم
و بر ایشان خواند، بسیار خوشش آمد، پرسید تخلص تو چیست؟ گفتم هلالی. فرمود که: بدری! بدری!» (تحفه سامی، ص 91)
هلالی در جوانی از استرآباد به هرات رفت و خدمت امیر دانش‌پرور عهد سلطان حسین بایقرا یعنی علی شیر نوایی را دریافت و امیر بعد از امتحان او را بر مطالعه تحریض نمود و او در ظل تربیت آن امیر نامدار به کسب فضائل و شاعری پرداخت.
چنان‌که می‌دانیم بعد از وفات سلطان حسین (911 ه.) پسرانش بدیع‌الزمان و مظفر حسین دیری سلطنت نداشتند و خراسان چند گاهی محل منازعات شاه اسماعیل صفوی و شیبک خان و عبیدالله خان ازبک بود و از آن جمله هرات چند بار دست‌به‌دست گشت و هلالی همچنان در هرات ساکن و در گیرودار این حوادث گرفتار مشکلات بود. (صفا، ج 4، ص 433)
«چون عبیدالله خان بر خراسان استیلا یافت هلالی را ملازم خود ساخت. ساعیان رسانید که او رافضی است و هجو خان نیز گفته، فرمان قتل او صادر شد. پس‌ازآن که بی‌جرمی مولانا هلالی و خون‌ریزی ناحق بر عبیدالله خان ثبوت یافت، سخت ندامت کشید و روزی به تصور همین مقدمه دیوانش برگشاد سر صفحه به این بیت رسید:
ما را به جفا کشته پشیمان باشی خون دل ما ریخته حیران باشی» (تذکره شمع انجمن، ص 811)
آثار هلالی عبارت‌اند از:
1. دیوان اشعار دربردارندۀ غزلیات، قصاید، مقطعات و رباعیات
2. مثنوی شاه و درویش
3. صفات العاشقین
4. لیلی مجنون
که کتاب حاضر به‌جز مثنوی لیلی و مجنون شامل بقیۀ آثار هلالی است.
معرفی دیوان:
کتاب شامل پنج بخش اصلی غزلیات، قصاید، مقطعات، رباعیات و مثنوی‌ها است که بخش آخر دربردارندۀ دو مثنوی «شاه و درویش» و «صفات العاشقین» است. هلالی در مجموع بیش از 3500 بیت شعر سروده است. دیوانش بیش از ده نسخه خطی نزدیک به زمان خود شاعر دارد، بیش از بیست نسخۀ خطی در قرن‌های مختلف داشته و دو نسخه چاپی در کاپور هند دارد که نشان‌دهندۀ اهمیت شاعر در میان اهل ادب در ادوار مختلف است. البته مصحح کتاب برای تصحیح این دیوان از 11 نسخه استفاده کرده است که در مقدمۀ کتاب توضیحاتی در کم و کیف این نسخ و چگونگی استفاده از آن‌ها آورده شده است.
سبک هلالی:
غالب اشعار هلالی در دو قالب غزل و مثنوی است که برخی از ویژگی‌های آن را برسی می‌کنیم. هلالی از سرآمدان مکتب وقوع است، غزل‌هایش ساده است و نزدیک‌ترین وزن‌ها به طبیعت عادی کلام را دارد. اکثر غزلهای او حدود هفت بیت دارد. همچنین اغلب غزلیات هلالی دارای ردیف فعلی است که این تطابق اجزا در بیت‌ها با دستور زبان معیار و رایج اشعار او را گیراتر و دل‌نشین‌تر کرده است. او در غزلیات خود از شاعران بزرگی همچون حافظ، امیر خسرو دهلوی و سعدی تأثیر پذیرفته است. به‌عنوان مثال:
هلالی:
سعی کردم که شود یار ز اغیار جدا آن نشد عاقبت و من شدم از یار جدا
از من امروز جدا می‌شود آن یار عزیز همچون جانی که شود از تن بیمار جدا (ص 1)
امیر خسرو دهلوی:
ابر می‌بارد و من می‌شوم از یار جدا چون کنم دل به چنین روز ز دلدار جدا
ابر و باران و من و یار ستاده به وداع من جدا گریه‌کنان ابر جدا یار جدا (دیوان امیر خسرو دهلوی، ص 33)
هلالی:
در خرابات مغان هوش مجویید ز ما همه مستیم در این میکده هشیار کجاست (ص 22)
حافظ:
هر که آمد به جهان نقش خرابی دارد در خرابات بگویید که هشیار کجاست (دیوان حافظ، خانلری، ص 27)
هلالی:
گفتم چو بیایی غم خود با تو کنم شرح اما چه کنم قوت گفتار ندارم (ص 110)
سعدی:
گفته بودم چو بیایی غم دل با تو بگوییم چه بگویم که غم از دل برود چون تو بیایی (کلیات سعدی، ص 600)
به‌طور کلی می‌توان گفت که هلالی در غزل همان شیوه و روش سبک عراقی را ادامه داده است.
در مورد مثنوی‌ها، مثنوی شاه و درویش (شاه و گدا) بر وزن هفت‌پیکر نظامی (فاعلاتن مفاعلن فعلن) و در 1345 بیت سروده شده است. این مثنوی شرح عشق غم‌انگیز درویش به فرمانروای اوست که نمادی از گرایش روح سادۀ آدمی به خدا است. (ریپکا، ج 2، ص 883)
مثنوی صفات العاشقین بر وزن خسرو و شیرین نظامی (مفاعیل مفاعیلن مفاعیل) در 1237 بیت است. این مثنوی درون‌مایۀ عرفانی و اخلاقی دارد و دارای بیست باب است که با تأثیر از مخزن‌الاسرار نظامی سروده شده است و هر باب آن یک ویژگی معین آدمی را بازمی‌گوید و اندیشه‌های چشمگیری را عرضه می‌دارد. (ریپکا، ج 2، ص 210) ابواب صفات العاشقین عبارتند از: عشق، صدق، وفا، خلق خوش، سخاوت، شجاعت، همت، احسان، تواضع، ادب، اجتناب از نابایسته‌ها، صبر، شکر، توکل قناعت، کم‌خواری، کم‌گویی، عزلت، توحید.
سخن هلالی در این دو مثنوی همان سادگی و روانی و یکدستی الفاظ را که در غزل‌هایش دارد حفظ کرده است و اگر لطفی در آن دو مثنوی و یا مثنوی لیلی و مجنون که بعضی بدو نسبت داده‌اند، باشد از همین راه است نه از راه تازگی افکار و مطالب که همگی تکرارهایی از گذشتگان است؛ درحالی‌که بسیاری از مضامین نو در غزلهای او دیده می‌شود. (صفا، ج 4، ص 435)
اشعار آیینی هلالی:
هلالی در دیوان خود سروده‌هایی دارد که در وصف پیامبر، ائمه (ع) است یا درون‌مایۀ مناجاتی دارد. در ادامه به برخی از آن اشعار اشاره خواهیم کرد:
در بخش قصاید، قصیده‌ای سی‌ودو بیتی با مطلع:
تخت مرصع گرفت شاه ملمع بدن جیب مرقع درید شاهد گل پیرهن (ص 205)
در ستایش امام مجتبی (ع) سروده شده است.
در بخش مقطعات، قطعۀ کوتاه و نسبتاً مشهور زیر در مدح امیرالمؤمنین (ع):
محمد عربی آبروی هر دو سرا است کسی که خاک درش نیست خاک بر سر او
شنیده‌ام که تکلم نمود هم چو مسیح بدین حدیث لب لعل روح‌پرور او
که من مدینۀ علمم علی در است مرا عجب خجسته حدیثی است من سگ در او (ص 211)
در بخش مثنوی‌های دیوان اشعار آیینی بیشتری به چشم می‌خورد. این سروده‌ها اغلب در مدح و نعت رسول‌الله (ص) است، مانند مثنوی با مطلع:
از خدا گر ره خدا طلبی مطلب جز محمد عربی (ص 220)
که در انتهای این بخش به معرفی اجمالی آن خواهیم پرداخت.
همچنین دو معراجیه سروده است اولی با بیت آغازین:
ای خوش آن شب که جبرئیل امین سویش آمد از آسمان به زمین
و دیگری با مطلع:
تعالی‌الله شبی روشن‌تر از روز چو نوروز جوانی عالم‌افروز (ص 280)
همچنین مثنوی دیگری در مدح پیامبر اکرم (ص) و با مطلع:
محمد کیست؟ جان را قره‌العین کمان‌ابروی بزم قاب قوسین
که در ادامۀ شعر، به مدح امیرالمؤمنین (ع) نیز می‌پردازد:
... اگر طوفت نبودی قصد افلاک نمی‌گشتند گرد کعبۀ خاک
فلک چون گردد و وصل تو جوید ز سرگردانی ما خود چه گوید؟
به عصیان تا به کی سرگشته باشیم؟ ز راه عافیت برگشته باشیم؟
علی را هادی راه خدا کن به حق خلق جهان را رهنما کن
که بی‌شک هادی راه خدا اوست خلایق را امام و پیشوا اوست
بده لب‌تشنگان را روز محشر ز لطفت یا علی، از آب کوثر
پناه ما گنه‌کاران همین است که نامت رحمت للعالمین است
ز دست ما نیاید هیچ طاعت همین ماییم و امّید شفاعت ... (ص 278)
در اشعار هلالی می‌توان نمونه‌هایی از سرودههای مناجاتی را نیز یافت؛ برای نمونه شعر با مطلع:
دلم ریش است و حاجتمند مرهم ترحَّم یا رسول‌الله ترحَّم (ص 282)
که راز و نیازی با رسول خدا است؛ و یا مثنوی با بیت آغازین:
کردگارا به بی‌نیازی خویش به کریمی و کارسازی خویش (ص 282)
که از جمله مناجات‌های شاعر با پروردگار خویش است.
معرفی و شرح مثنوی در نعت سیدالمرسلین (ص)
این ابیات که بخشی از مثنوی «شاه و درویش» است، در مدح نبی اکرم (ص) سروده شده است.
1. از خدا گر ره خدا طلبی مطلب جز محمد عربی
2. زان که مطلوب اهل بینش اوست بلکه مقصود آفرینش اوست
3. شاه ایوان مکه و یثرب ماه تابان مشرق و مغرب
4. شرف گوهر بنی‌آدم وز شرف سرور همه عالم
5. شهریاری که خیل اوست همه عرش و کرسی طفیل اوست همه
6. کوی او مقصدست و او مقصود او محمد، مقام او محمود
7. پنجۀ آفتاب را برتافت به یک انگشت قرص مه بشکافت
8. بود برتر ز انجم و افلاک زان نیفتاد سایه‌اش بر خاک
9. آن‌که بگذشت از سپهر برین سایۀ او کجا فتد به زمین؟
10. فارغ است از صحیفه و خامه واصلان را چه حاجت نامه؟
11. آن‌که ناخوانده علم دین داند لوح تعلیم پس چرا خواند؟
12. انبیا را شرف نبود بر او خود تواضع‌کنان نشست فرو
13. ذات او چیست بعد خیل رسل؟ گل پس از برگ و میوه بعد از گل
14. گم‌رهانی که راه جنگ زدند حلقۀ لعل او به سنگ زدند
15. لعل او دُر ز حقه داد به سنگ که دگر جا نداشت حقۀ تنگ[1]
16. لاجرم، ور نه سنگ بدگهران کی تواند فگند رخنه در آن؟
17. زیر گیسوی او رخ چون ماه شب معراج را جمال الله (ص 220)
فضای کلی مثنوی شاه و درویش در مورد عشق بی‌ریای درویشی به شاهزاده‌ای است که هلالی آن را به نظم درآورده است. این مثنوی بیشتر سرشتی عرفانی و گرایش تند آموزشی دارد و گویای این باور است که مرزهای نابرابری اجتماعی را می‌توان از میان برداشت. (ریپکا، ج 2، ص 883) با این حال به‌رسم اغلب شعرا و سخنوران شعر فارسی ابتدای این مثنوی با ابیاتی در حمد و ستایش پروردگار شروع می‌شود پس از مناجات با خدا هلالی از پروردگارش می‌خواهد که او را در نعت پیامبر یاری دهد:
بنده را خسرو سخن گردان حُسن نظم مرا حَسَن گردان
آب ده خنجر زبان مرا تاب ده گوهر بیان مرا
تا شوم دُر فِشان ز بحر کلام به سلام نبی علیه السلام (ص 219)
اوآنگاه سروده خود در مدح نبی اکرم را آغاز می‌کند. هلالی در این مثنوی نیز تقریبا همان مشی غزل‌هایش را دارد و ابیاتش داری زبانی ساده و روان است و بر خلاف قصایدش از واژگان مهجور و تصاویر مغلق دوری جسته است. آنچه که هلالی در توصیف پیامبر گفته، گرچه با خیال و عاطفه‌اش پیوند خورده است، اما درعین‌حال اغلب ابیاتش ما به ازای روایی دارد و صرفاً زاییده ذهن و تصور او نیست؛ مانند اشاره‌اش به معجزۀ «شق‌القمر» در بیت 7 و اشاره به امّی بودن پیامبر در بیت‌های 10 و 11. همچنین وصف او از سایه نداشتن ایشان که در برخی منابع شیعه و سنی به این اعجاز اشاره‌شده است:
کانَ فِی رَسُولِ اللَّهِ ثَلَاثَةٌ لَمْ تَکنْ فِی أَحَدٍ غَیرِهِ لَمْ یکنْ لَهُ فَی‌ءٌ وَ کانَ لَا یمُرُّ فِی طَرِیقٍ فَیمَرُّ فِیهِ بَعْدَ یوْمَینِ أَوْ ثَلَاثَةٍ إِلَّا عُرِف وَ کانَ لَا یمُرُّ بِحَجَرٍ وَ لَا بِشَجَرٍ إِلَّا سَجَدَ لَه (کافی، ج 1، ص 442)
ترجمه: در رسول خدا (ص) سه ویژگی بود که در احدی غیر از ایشان نبود: سایه نداشت؛ از هیچ مسیری نمی‌گذشت مگر آن که تا دو سه روز بعد (از فرط بوی خوش آن حضرت) معلوم بود که ایشان از آنجا گذشته است؛ از کنار هیچ سنگ و درختی نمی‌گذشت مگر آن که برای او کرنش می‌کردند.
هلالی مدح و وصف خود از پیامبر را ادامه می‌دهد تا آنجا که به شب معراج می‌رسد. در دیوان او پس از این ابیات دو معراجیه است که بالاتر به آن اشاره شد.
شماری از تحقیقات انجام‌شده دربارۀ هلالی:
پایان‌نامه:
نقد و تحلیل غزلهای هلالی جغتایی
دانشگاه یزد. 1391. کارشناسی ارشد
استاد راهنما: علی‌اصغر پهلوان حسینی | استاد مشاور: محمدحسین دهقانی فیروزآبادی | دانشجو: آمنه طباطبایی عقدا
سبک شناسی پنجاه غزل از هلالی جغتایی
دانشگاه علامه طباطبائی. 1393. کارشناسی ارشد
استاد راهنما: غلامرضا مستعلی پارسا | دانشجو: سیدعلیرضا شیخ الا سلامی
منظومۀ لیلی و مجنون بدر الدین هلالی استرآبادی شاعر ایرانی، از تأثیرپذیری تا نوآوری
دانشگاه تربیت مدرس. 1395. کارشناسی ارشد
استاد راهنما: هادی نظری منظم | استاد مشاور: خلیل پروینی | دانشجو: مهدی وحیدی
بررسی صور خیال در اشعار هلالی جغتایی
دانشگاه پیام نور. 1387. کارشناسی ارشد
استاد راهنما: مهدی کدخدای طراحی | دانشجو: داریوش کشکولی
مقاله:
نگاهی به زندگی و آثار بدرالدین هلالی جغتایی استرآبادی
نویسنده : ایرانمنش، مریم ؛ طغیانی، اسحاق ؛ مدبری، محمود
مجله: نثر پژوهی ادب فارسی. بهار و تابستان 1394. شماره 37 علمی-پژوهشی/ISC (22 صفحه - از 29 تا 50)
دل حزین هلالی (دربارۀ زندگی، آثار و شعر هلالی جغتایی استرآبادی)
نویسنده: عابدی، کامیار
مجله: ادبستان فرهنگ و هنر. شهریور 1371. شماره 33 (7 صفحه - از 42 تا 48)
منابع:
- کلینی، محمد بن یعقوب. اصول الکافی. هاشم رسولی، جواد مصطفوی. 4 جلد. کتاب‌فروشی علمیه تهران. 1369
- ریپکا، یان و دیگران. تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه. عیسی شهابی. علمی و فرهنگی. 1381
- صفا، ذبیح‌الله. تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی. 8 جلد. فردوس. چاپ چهاردهم. تهران. 1392
- بهادر، حسن خان و سید محمد صدیق. تذکره شمع انجمن. محمدکاظم کهدویی. دانشگاه یزد. چاپ اول. 1386
- سام میرزای صفوی. تحفه سامی م‍ش‍ت‍م‍ل بر اس‍ام‍ی و آثار ق‍ری‍ب. حسن وحید دستگردی. کتاب‌فروشی فروغی. 1314
- حافظ، خواجه شمس‌الدین محمد. دیوان حافظ. پرویز ناتل خانلری. 2 جلد. خوارزمی. 1359.
- امیر خسرو، خسرو بن محمود. دیوان امیر خسرو دهلوی. محمد روشن. نگاه. 1387.
- سعدی، مصلح بن عبدالله. کلیات سعدی. محمدعلی فروغی. امیرکبیر. 1372.