فخرالدین عراقی

مهدی قصری

شیخ فخرالدین ابراهیم عراقی (610-688 ق) شاعر و صوفی مشهور قرن هفتم هجری است. طریقۀ عرفانی او بر سه پایه استوار است: وحدت وجود ابن‌عربی، عرفان عاشقانۀ احمد غزالی و جمال‌پرستی. از آثار او به‌جز دیوان اشعار، باید به منظومۀ ده‌نامه(عشاق‌نامه) و رسالۀ لمعات اشاره کرد. ده‌نامه منظومه‌ای است در تبیین عشق عرفانی که ضمن آن حکایاتی از شاهدبازی صوفیان پیشین نقل کرده و لمعات رساله‌ای است که در آن به تبیین وحدت وجود با تکیه بر اصطلاحات مکتب غزالی پرداخته است. عراقی لمعات را در خانقاه صدرالدین قونوی (جانشین و پسرخواندۀ ابن‌عربی) تالیف کرده. صدرالدین دربارۀ این رساله می‌گوید: «فخرالدین عراقی سرّ سخن مردان آشکار کردی و لمعات به حقیقت لبّ فصوص است.» 

عراقی چهار قصیده و یک غزل در مدح پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم سروده است. در این اشعار او پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم را در دو وجه توصیف و ستایش کرده است. وجه اول، همان وجهۀ مذهبی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم است؛ یعنی اوصافی که به حوزۀ شریعت مربوط می‌شود. مثل اشاره به فضایل قرآنی یا روایی حضرت، تلمیح به وقایع زندگی ایشان و مانند آن. اما در وجه عرفانی، وجهۀ صوفیانۀ وجود حضرت مدنظر است که با توجه به مشرب عرفانی عراقی، توصیفات این بخش بیشتر مربوط به مبحث حقیقت محمدیه در عرفان ابن‌عربی است. 

ابیات زیر از قصیده‌ای است که وجهۀ عرفانی وجود پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم را مدنظر دارد:

«نورم که از ظهور من اشیا ظهور یافت

ظاهرتر است هر نفس انوار اظهرم

اوصاف لایزال ز من آشکار شد

بنگر به من که آینۀ ذات انورم 

روشن‌تر از وجود شود ظلمت عدم

از روی لطف اگر به جهان بازبنگرم

هر نور کآشکار شد از مشرق وجود

عین من است جمله و زان نیز برترم

چون بنگرم در آینه عکس جمال خویش

گردد همه جهان به حقیقت مصوّرم

خورشید آسمان ظهورم، عجب مدار

ذرات کائنات اگر گشت مظهرم

بر من تمام گشت نبوت که خاتمم

وز من کمال یافت ولایت که سرورم»