معرفی پایان نامه: بررسی مقام و منزلت اُبوت رسول خدا و امیرمؤمنان علیهما السلام از دیدگاه قرآن و حدیث

چکیدۀ پایان‌نامه

در این تحقیق با گردآوری تمام شواهد مقام ابوّت رسول خدا و امیرمؤمنان علیهما السلام به تبویب مناسب احادیث مربوط به آن، اقدام شده است. ذیل هشت آیه از آیات کلام الله مجید، احادیثی در تفاسیر مأثور و روایی نقل شده که حکایت از والد بودن حضرت رسول و امیرمؤمنان علیهما السلام دارد. همچنین در منابع شیعه و برخی منابع اهل سنت چندین روایت وجود دارد که حضرت رسول و امیرمؤمنان علیهما السلام را دو پدر این امت معرفی کرده است. در تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام بیش از بیست حدیث از حضرت رسول و ائمۀ اطهار علیهم السلام نقل شده که حقوق والدین دینی را از حقوق والدین نسبی افضل دانسته و مردم را به نیکی کردن به آن دو دعوت نموده است.

از طرفی اعتماد جمع بسیاری از محدثین در نقل این احادیث و استناد مفسرین و علما، شاهد دیگری بر اصالت این اعتقاد می‌باشد. احصای تمام شواهد این موضوع، به خوبی نشان می‌دهد مفهوم حدیث «أَنَا وَ عَلِيٌّ أَبَوَا هَذِهِ‏ الْأُمَّة» در منابع روایی شیعه متواتر معنوی است؛ بنابراین یکی از فضایل قطعی حضرت رسول و امیرمؤمنان علیهما السلام که در احادیث به آن اشاره شده این مقام می‌باشد.

با بررسی لغوی واژگان ابوّت (اب و والد) و بازبینی نظرات علما در این خصوص، پنج معنا برای این مقام ارائه شده است و برخی شواهدِ تطابق ویژگی‌های آن حضرات با این پنج معنا آورده شده است.

دانشجو: ابراهیم آسیابانی بخشایش

ebrahim.asiabani@gmail.com

فصل اول: کلیات و روش تحقیق:

1- مقدمه

ذکر فضایل اهل بیت علیهم‌السلام مخصوصاً فضایل امیرالمؤمنین علیه‌السلام در احادیث و روایات بسیاری توصیه شده و ثواب‌های چشمگیری برای آن بیان شده است. در منابع روایی اهل سنت نیز احادیثی در این خصوص نقل شده است. پژوهش حاضر بهانه‌ای برای ذکر و نشر فضایل اهل بیت علیهم‌السلام است؛ باشد که با اقرار به این فضایل و تلاش در جهت اشاعۀ آن، از مصادیق حدیث زیر باشیم:

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص:‏ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى جَعَلَ لِأَخِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ فَضَائِلَ لَا يُحْصِي عَدَدَهَا غَيْرُهُ فَمَنْ ذَكَرَ فَضِيلَةً مِنْ‏ فَضَائِلِهِ‏ مُقِرّاً بِهَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ وَ لَوْ وَافَى الْقِيَامَةَ بِذُنُوبِ الثَّقَلَيْنِ وَ مَنْ كَتَبَ فَضِيلَةً مِنْ فَضَائِلِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ لَمْ تَزَلِ الْمَلَائِكَةُ تَسْتَغْفِرُ لَهُ مَا بَقِيَ لِتِلْكَ الْكِتَابَةِ رَسْمٌ وَ مَنِ اسْتَمَعَ إِلَى فَضِيلَةٍ مِنْ‏ فَضَائِلِهِ‏ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ الذُّنُوبَ الَّتِي اكْتَسَبَهَا بِالاسْتِمَاعِ وَ مَنْ نَظَرَ إِلَى كِتَابَةٍ فِي فَضِيلَتِهِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ الذُّنُوبَ الَّتِي اكْتَسَبَهَا بِالنَّظَرِ. ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: النَّظَرُ إِلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عِبَادَةٌ وَ ذِكْرُهُ عِبَادَةٌ وَ لَا يُقْبَلُ إِيمَانُ عَبْدٍ إِلَّا بِوَلَايَتِهِ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِه‏ (شعيري، بی‌تا، 14)

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم فرمودند: خداوند تبارک و تعالی برای برادرم علی بن ابی طالب علیه‌السلام فضائلی قرار داده که جز خودش کسی نمی‌تواند آن را احصا نماید. هر کس یک فضیلت از فضائل او را ذکر کند در حالی که به آن اعتراف دارد خداوند گناهان گذشته و آینده‌اش را می‌آمرزد هر چند با گناه جن و انس به محشر آید و هر که یک فضیلت از او را بنویسد تا آن نوشته باقی است دائماً همۀ فرشتگان الهی برایش استغفار می‌کنند و هر کس به یک فضیلت از فضائل او گوش فرا دهد خداوند گناهانی را که به وسیلۀ شنیدن مرتکب شده است، می‌آمرزد و هر کس به نوشته‌ای که در مورد یکی از فضائل او باشد نگاه کند خداوند گناهانی را که با دیدن مرتکب شده است می‌آمرزد و سپس رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم فرمودند: نگاه کردن به علی عبادت است و یاد علی عبادت است و خداوند ایمان هیچ بنده‌ای را نمی‌پذیرد جز با ولایت او و بیزاری از دشمنان او. (ابن‌بابویه، 1376ش، 138و مجلسی، 1403ق، 229/26 و همان، 188/31 و همان، 196/38 و ابن­شاذان،1407ق، 176)

ابوت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم و امیرمؤمنان علیه‌السلام، یکی از فضائل بی‌شمار ایشان است که این نوشتار در پی بررسی و تبیین آن است.

2- بيان مسألۀ تحقیق

در مطالعۀ روایات و احادیث شیعه مخصوصاً ابواب احترام به والدین با احادیثی مواجه می‌شویم که در آن به رابطه اُبُوَّة (پدر بودن) میان پیامبر اکرم و امیرمؤمنان علیهما‌السلام و ائمۀ اطهار علیهم‌السلام با امت اشاره شده است و آن حضرات والدِ مؤمنین معرفی شده‌اند.

حدیث أَنَا وَ عَلِيٌّ أَبَوَا هَذِهِ‏ الْأُمَّة در میان علمای شیعه جزء مشهورات محسوب می‌گردد و فارغ از اصالت آن، بسیاری به این روایت استناد کرده و به وسیلۀ آن استدلال می‌کنند.

این موضوع آنقدر در میان امامیه مشهور است که در کشور ما روز ولادت امیرالمؤمنین علیه‌السلام به عنوان روز پدر نام‌گذاری شده است. بنابراین بررسی این مقام و منزلت برای پیامبر اکرم و امیرالمؤمنین علیهما‌السلام از جایگاه به سزایی برخوردار است.

اعطای هر کدام از مقامات به اهل بیت علیهم‌السلام و نائل شدن آن­ها به هر فضیلتی، حکمت و دلیل خاص خود را دارد. مقام ابوت نیز از این دیدگاه باید مورد توجه قرار گیرد. معنای اب و والد و مفهوم پدر بودن آن حضرات و تطابق ویژگی‌های آنان با مفهوم پدر (اب و والد) از دیگر مسائلی است که باید تبیین شود. به بیان دیگر، مسألۀ این تحقیق، اصالت‌بخشی به این اعتقاد عمومی در شیعه است که با بررسی آن از زوایای مختلف صورت می‌گیرد.

در این تحقیق با گردآوری تمام شواهد این مقام و تبویب مناسب احادیث مربوط به آن، نسبت به اصالت‌بخشی این اعتقاد قدم بسیار بلندی برداشته شده است.

احصای تمام شواهد این موضوع، به خوبی نشان می‌دهد مفهوم حدیث أَنَا وَ عَلِيٌّ أَبَوَا هَذِهِ‏ الْأُمَّة در منابع روایی شیعه متواتر معنوی است. از طرفی اعتماد جمع بسیاری از محدثین در نقل این روایات و استناد مفسرین و علما، شاهد دیگری بر اصالت این اعتقاد می‌باشد.

3- اهميت و ضرورت موضوع تحقيق و انگیزۀ انتخاب آن

مقام ابوت برای رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم و امیرالمؤمنین علیه‌السلام در جامعۀ شیعی از شهرت بالایی برخوردار است. اصالت‌بخشی به این اعتقاد عمومی ضروری می‌باشد. از طرفی بررسی تطابق ویژگی‌های پدر (اب و والد) با پیامبر اکرم و حضرت علی علیهما‌السلام، در ریشه‌دار نمودن این فضیلت در باور عمومی مردم مؤثر است. علاوه بر این با اثبات این مقام، زمینۀ پذیرش ولایت به عنوان مهمترین اعتقاد امامیه، فراهم می‌گردد. در فرهنگ شیعی که برگرفته از قرآن و عترت است، ارتباط تنگاتنگی بین ابوت و ولایت وجود دارد. مهمترین شواهد اثبات این مقام برای رسول خدا و امیرمؤمنان علیهما‌السلام روایات ذیل آیۀ 6 سورۀ احزاب است، این آیه نشان‌دهندۀ مقام ولایت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم می‌باشد. در واقع اولی بالمؤمنین بودن پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم و به تبع ایشان امیرالمؤمنین علیه‌السلام ریشه در پدر بودن (ابوت) ایشان دارد. لذا اگر مقام ابوت برای این حضرات اثبات گردد سایر شؤون و فضایل آنان به آسانی پذیرفته می‌شود.

در پایان لازم به ذکر است اثبات این مقام برای رسول خدا و امیرالمؤمنین علیهما‌السلام اثرات اخلاقی و تربیتی فراوانی به همراه دارد. شکل‌گیری رابطۀ امت با پیامبر و امیرمؤمنان علیهما‌السلام بر پایۀ پدر بودن ایشان می‌تواند تأثیرات معنوی بسیاری داشته باشد. اوامر و نواهی ایشان از زاویۀ پدر بودنشان مقبول‌تر و دل‌پذیرتر خواهد بود. بنابراین این پژوهش از این منظر نیز حائز اهمیت و ضروری است.

4- اهداف تحقيق

- گردآوری کلیۀ شواهد مقام ابوت (اب و والد بودن) رسول خدا و امیرمؤمنان علیهما‌السلام و تبویب و ارائه مناسب آن

- اثبات متواتر بودن وجود مقام ابوت (اب و والد بودن) برای رسول خدا و امیرمؤمنان علیهما‌السلام در احادیث و اصالت‌بخشی به این اعتقاد

- بررسی معنای اب و والد تفاوت‌های آن در ادبیات عرب، به وسیلۀ کتاب‌های لغت، قرآن و احادیث

- بررسی تطابق ویژگی‌های اب و والد با رسول خدا و امیرمؤمنان علیهما‌السلام با توجه به مفهوم ابوت

5- سؤال‌ها و فرضیه‌های تحقيق (بیان روابط بین متغیرهای مورد مطالعه(

5-1- سؤال‌های تحقیق

- درباره مقام ابوت پیامبر و امیرمؤمنان علیهما‌السلام چه شواهدی در قرآن و احادیث یافت می‌شود؟

- احادیث وارده در زمینه مسألۀ ابوت از لحاظ فراوانی نقل در چه وضعیتی قرار دارد؟

- آیا تعداد احادیث وارده در موضوع ابوت، به اندازه‌ای است که آن را متواتر معنوی دانست یا باید نسبت به اعتبارسنجی و تصحیح این احادیث اقدام نمود؟

- ویژگی‌های رسول خدا و امیرمؤمنان علیهما‌السلام چقدر با مفهوم ابوت (اب و والد بودن) تطابق دارد؟

5-2- فرضيه‌هاي تحقيق

- درباره مقام ابوت پیامبر اکرم و امیرمؤمنان علیهما‌السلام شواهد روایی بسیاری ذیل برخی آیات و سایر احادیث وجود دارد.

- کثرت احادیث وارده در مقام ابوت پیامبر اکرم و امیرمؤمنان علیهما‌السلام به قدری است که می‌توان آن را به عنوان یک موضوع متواتر معنوی تلقی کرد.

- وابستگی وجودی امت به والدین دینی، رسیدن نعمت‌ها از سوی ایشان، شفقت و مهربانی آنان از مصادیق مهم تطابق ویژگی‌های والدین دینی با مفهوم پدر (والد و اب) می‌باشد.

6- چهارچوب نظری تحقیق

این تحقیق در پنج فصل به شرح زیر تدوین شده است:

فصل اول: کلیات

فصل دوم: شواهد مقام ابوت رسول اکرم و امیرمؤمنان علیهما‌السلام در قرآن و حدیث

فصل سوم: بررسی احادیث مقام ابوت از نظر فراوانی و اعتبار

فصل چهارم: معنای مقام ابوت رسول اکرم و امیرمؤمنان علیهما‌السلام نسبت به امت

فصل پنجم: بررسی انطباق معانی اُبوّت با ویژگی‌های حضرت رسول و امیرالمؤمنین علیهما‌السلام

ذیل این فصول مطالب در ابواب مختلف ارائه شده است.

7- روش تحقیق

در این تحقیق از روش کتابخانه‌ای استفاده شده است. لازم به ذکر است از امکانات رایانه‌ای، نرم‌افزارها و پایگاهها اینترنتی نیز بهره‌برداری شده است.

8- پیشینۀ تحقیق

با بررسی‌های به عمل آمده تاکنون هیچ کتاب یا مقالۀ مستقلی در زمینۀ مقام ابوت حضرت رسول و امیرمؤمنان علیهما‌السلام منتشر نشده است. در برخی از منابع روایی شیعه در ابواب مستقل احادیث این بحث گردآوری شده است که البته نویسندگان این کتب نتوانسته‌اند کلیه شواهد مربوط به این موضوع را جمع‌آوری کنند. مهمترین کتب روایی که به این بحث پرداخته‌اند به شرح زیر است:

- التفسير المنسوب إلى الإمام الحسن العسكري علیه‌السلام، في أن الوالدين محمد و علي علیهما‌السلام، ص: 329

- الصراط المستقيم إلى مستحقي التقديم، ج‏1، الفصل الثالث و العشرون في كونه علیه‌السلام بمنزلة قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ و البئر المعطلة و الحسنة و أبو الأمة، ص: 241

- بحار الأنوار ، ج‏23، باب 15 تأويل الوالدين و الولد و الأرحام و ذوي القربى بهم علیهم‌السلام، ص: 257

‏- بحار الأنوار ، ج‏36، باب 26 أن الوالدين رسول الله و أمير المؤمنين صلوات الله عليهما، ص:4

برخی علما در شرح حدیث مشهور أَنَا وَ عَلِيٌّ أَبَوَا هَذِهِ‏ الْأُمَّة یا احادیث مشابه و برخی لغویون در معنای أب و تعدادی از مفسرین ذیل آیات مرتبط با این موضوع به توضیح و تبیین این مقام و منزلت پرداخته‌اند که برخی از آنها عبارتند از:

‏- مفردات ألفاظ القرآن، ص57

- بحار الأنوار ، ج‏36، باب 26 أن الوالدين رسول الله و أمير المؤمنين صلوات الله عليهما، ص:13

- مشارق أنوار اليقين في أسرار أمير المؤمنين علیه‌السلام، ص: 290

- تأويل الآيات الظاهرة في فضائل العترة الطاهرة، ص: 430

- شرح أصول الكافي (صدرا)، ج‏2، ص: 561

- تفسير الصافي، ج‏4، ص: 165

- الميزان في تفسير القرآن، ج‏4، ص: 357

در کتاب‌هایی که به ذکر فضائل اهل بیت علیهم‌السلام مخصوصاً فضائل امیرمؤمنان علیه‌السلام پرداخته‌اند نیز با نقل احادیثی، ذکری از این مقام و منزلت به میان آمده است. برخی از آنها عبارتند از:

- كشف اليقين في فضائل أمير المؤمنين علیه‌السلام، ص: 300

- فضائل أمير المؤمنين علیه‌السلام، ص: 77

- الروضة في فضائل أمير المؤمنين علي بن أبي طالب علیه‌السلام (لابن‌شاذان القمي)، ص: 131

- علی علیه‌السلام منبع فضائل و کمالات، ص: 34

در هیچ یک از کتاب‌های فوق، پژوهش جامعی در این زمینه صورت نگرفته و نویسندگان به اجمال موضوع را شرح کرده‌اند، بنابراین انجام یک تحقیق نسبتاً جامع و گسترده ضروری است.

9- متغیرها و واژه‌های کلیدی

ابوت- فضائل پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم- فضائل امیرمؤمنان علیه‌السلام- فضائل ائمۀ هدی علیهم‌السلام- والدین دینی

10- منابع مورد استفاده

در این تحقیق به کلیه منابع روایی متقدم و متأخر شیعه از محاسن برقی و بصائرالدرجات صفار تا مستدرک الوسائل میرزای نوری و سفینة البحار شیخ عباس قمی مراجعه شده است. تمام تفاسیر مأثور و روایی مدنظر قرار گرفته و به بسیاری از تفاسیر مفسرین متأخر و معاصر استناد شده است. در برخی قسمت‌ها، شروح علما بر آثار روایی نیز بررسی شده است. به آثار فلسفی و برخی مقالات و کتب متفرقه نیز مراجعه و از آن‌ها استفاده شده است. لیست کامل منابع مورد استفاده که تعداد آن بالغ بر یکصد عنوان است در انتهای این پایان‌نامه آمده است.