ترکیب‌بندی در احوال امام زمان(عج) از سلیمی تونی
مریم نوری‌نیا
تاج‌الدين حسن متخلص به «سليمي»، فرزند سليمان، از شعراي تواناي قرن نهم (ه. ق) است. «مردي سليم‌طبع و نيکو‌نهاد و اهل دل بوده و در شاعري طبعي قوي داشته و در منقبت علي(ع) و اولاد بزرگوار او قصايد غرايي سروده و ولايت‌نامه‌ها‌يي بي‌نظير دارد. گويند اصل او از تون است و در شهر سبزوار مي‌زيسته؛ او در ابتداي حال علمداري مي‌کرد. روزي براتي بر بيوه‌زني بنوشت و آن عجوزه فرياد‌کنان رو بدو کرد و گفت: اي مرد، اين برات نامُوَجّه را، به حکم که بر من نوشته‌اي؟ سليمي گفت به حکم سيد فخر‌الدين که وزير ملک است. بيوه زن گفت: اي ظالم، اگر روز عرض اکبر من دامنت گيرم و تو گويي که به من به حکم سيد فخر‌الدين ظلم کرده‌اي، آيا حق تعالي در آن روز اين سخن را از تو قبول کند يا نه؟ دردي در نهاد سليمي از سخن عجوزه پيدا شد و همان ساعت سوگند ياد کرد که در مدت عمر دگر گرد حرام‌خواري و علمداري نگردد و به عهد خود وفا کرد.
و بعد از آن مولانا سليمي به راه حق در آمد و به زيارت حج اسلام و عتبه‌بوسي مراقد ائمه عليهم‌السلام مشرف شد. در اين باره مي‌گويد:
داد حبّ شه مرا از دفتر و ديوان نجات فيض مي‌گيرد فلک اين ساعت از ديوان من
کار ديوان چون کند؟ هر کو نکو‌سيرت بود من نخواهم دولتي کز وي بود خذلان من
کرده‌ام از کارها مداحي شه اختيار زو بود چون دولت و اقبال جاويدان من (ص 220)
وفات مولانا حسن سليمي در ولايت جهان و ارغيان بوده به وقت زيارت مشهد درسال 854 . جسد او را به سبزوار برده‌اند و آنجا مدفون است. او قصايد غرايي در توحيد و منقبت دارد و بيشتر اشعارش به پيروي از کاشي سروده شده است.» (سمرقندي 1382، 436-438).
تذکره دولتشاه نزديکترين تذکره به زمان شاعر است که از آن در معرفي شاعر استفاده شد. در تذکره‌هايی مانند ريحانه‌الادب، عرفات‌العاشقين و آتشکده آذر نيز همين مطالب در مورد سليمی تکرار شده است و در اصل با يکديگر تفاوتي ندارند.
سليمي توني، علاوه بر منقبت، در زمینۀ فقه نیز اشعاری سروده است که بخشي از ديوان را تشکیل می‌دهد. اما محور اصلی دیوان او شرح روایات و داستان‌هایی از ائمه(ع) است که آنها را در قالب‌های قصیده، ترکیب‌بند و مثنوی به نظم در آورده است.
در بین ترکیب‌بند‌های او ترکیب‌بندی در احوال ولادت امام زمان(عج) و علائم ظهور ایشان وجود دارد. وی در 23 بند و 173 بیت با زبانی ساده و روان به شرح این داستان پرداخته است.
سلیمی در داستان‌ها و روایاتش معمولا نام راوی را ذکر می‌کند. این داستان را نیز از بُشر بن‌سلیمان روایت می‌کند که در منابع روایی از راویان شناخته‌شده است.
بند اول این ترکیب‌بند شامل مقدمه‌ای است که شاعر در آن خواننده را به شناخت و درک ائمه(ع) و امام زمان (عج) توصیه می‌کند:
چو گشت معرفت دین حق تو را حاصل ز قول حضرت پیغمبر و ز فضل خدا
ائمه را و امام زمان خود بشناس که در امان خدایی ز جمله خوف و بلا
چرا که هر که امام زمان خود نشناخت به قول شاه رسل هست گبر یا ترسا[1] (ص 267)
از بند دوم داستان آشنایی امام حسن عسکری(ع) و نرجس خاتون آغاز می‌شود که بخش عمدۀ قصیده به این آشنایی و شرح آن اختصاص دارد. سپس به تولد امام زمان (عج) و وفات امام حسن عسکری می‌پردازد. در بخش‌های پایانی ترکیب‌بند نیز با ذکر روایتی از امام جعفر صادق(ع) وقایع هنگام ظهور امام زمان(عج) را ذکر می‌کند:
که گفت قایم ما را رسد چو وقت ظهور شود ز پرتو رویش همه جهان پر نور
بود دهم ز محرم به روز عاشورا که آفتاب ولایت کند طلوع و ظهور
بود به شکل رسول‌الله آن امام هدی جهانیان همه ناظر به او و او منظور
...شوند زنده محبان خاص او بعضی به امر قدرت حق بی‌صدای نفخۀ صور
رسد به روح و روان دگر محبانش از آن بشارت رحمت هزار روح و سرور
واژگانی به کار رفته در این ترکیب‌بند بسیار ساده است و لفاظی‌های بی‌مورد و ملال‌آور در آن دیده نمی‌شود. در واقع سلیمی سعی کرده به اصل روایت پایبند باشد و فقط آن را آهنگین و منظوم کند. بیشتر، اشارات حدیثی مد نظر شاعر بوده است تا استفاده از صنایع لفظی! به همین دلیل خواندن اشعار او مانند خواندن داستان است و خوانندگان برای درک آن نیاز به دانستن معنای واژگان یا آشنایی با صنایع ادبی پیچیده ندارند.
متن کامل این ترکیب‌بند در فایلی جداگانه به پیوست آمده است.
منابع:
- سمرقندی، دولتشاه. (۱۳۸۲). تذکره‌الشعرا. تصحیح ادوارد براون. تهران: اساطیر.
- سليمي توني، تاج‌الدين حسن بن سليمان.. (1390). ديوان سليمي توني، به کوشش عباس رستاخيز، مقدمۀ حسن عاطفي. تهران: مرکز اسناد مجلس شوراي اسلامي.
- کلینی، محمد بن یعقوب. (1407). الكافي، ج3 ، تهران: دار‌الكتب الإسلامية.
- مجلسى، محمد باقر. (1403). بحار الأنوار. ج1. بيروت: دار إحياء التراث العربي.
[1]. قال رسول‌الله (ص): «مَنْ مَاتَ وَ لَمْ يعْرِف اِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِيتَةَ الجَاهِلِيةً» (مجلسي، 1403،1: 362؛ کليني، 1406، 3: 58)